Vertalershuis Amsterdam

Stem en rijkdom

Door Andrea Kluitmann

Tijdens een van de Vertalersgeluktournees zei vertaalster Eugenie Schoolderman een keer: ‘Vertalen is acteren op papier’. Ik vond dat erg mooi gevonden; inderdaad doe ik bij het vertalen hardop stemmen na en maak ik bewegingen. Mijn repertoire is breed: van blije eekhoorntjes (ik vertaal soms ook voor driejarigen), gewelddadige Hells Angels tot snibbige pubers en dode vaders; ik doe ze allemaal, en volgens mij is het vaak raak. Het papieren resultaat dan, want in termen van acteren valt er zeker wat op af te dingen, ik betwijfel of een buitenstaander aan de hand van mijn bromtonen zou kunnen bepalen of er een dier of mens tot hem spreekt.

Je kunnen verplaatsen in een ander is een van de kerncompetenties van vertalers. Zonder deze vaardigheid zouden we ons vak niet kunnen uitoefenen, niet steeds weer de passende taal kunnen vinden voor onze vaak heel erg verschillende boeken. We vertalen literatuur, en literatuur gaat altijd over andere levens leven, is het spelen met andere identiteiten, tegenstrijdigheden en empathie.

Ik herinner me dat een collega en ik ooit allebei heel graag een roman wilden vertalen waarin ziekte een grote rol speelde. Zij kreeg de opdracht en zei dat ze dat ook gepast vond omdat ze veel meer ervaring had met ziekte dan ik. Dat was ook zo, maar toch weet ik dat ik het boek in kwestie uitstekend had kunnen vertalen; bij het lezen al sprong de Duitse tekst tegen me op als een jonge hond. Je hoeft niet zwaar ziek te zijn geweest om verhalen over ziekte te vertalen, je hoeft geen man te zijn om taal te vinden voor een man, geen hetero als je te vertalen boek gaat over een man-vrouwrelatie. En ja, je hoeft niet zwart te zijn om een zwarte auteur te vertalen. Er zijn legio zeer geslaagde voorbeelden, denk aan Nicolette Hoekmeijer en Nobelprijswinnaar Toni Morrison, Harm Damsma en James Baldwin of Josephine Ruitenberg en Jennifer Nansubuga Makumbi, beiden onlangs nog te gast op de Vertaaldagen.

Bij de vraag wie het gedicht van Amanda Gorman mag vertalen gaat het dan ook niet om vertalen, het is een maatschappelijke vraag, het gaat om mee mogen doen, gezien worden, vertegenwoordigd zijn en kansen krijgen. Haidee Kotze, hoogleraar translation studies aan de Universiteit Utrecht, linguïste, schrijfster en dichteres, legt het uit in Translation is the canary in the coalmine:

Deul’s question [het begon met dit artikel] is why, for this particular text, in this particular context, given its significance, Meulenhoff chose not to opt for a young, black, female, spoken-word artist. Joe Biden’s choice of Gorman as reader of her own poem at his inauguration created a particular configuration of cultural value around precisely these qualities. Gorman’s visibility, as a young black woman, matters: She is part of the message. The choice of translator, in this case, is similarly part of the message. It’s about the opportunity, the space for visibility created by the act of translation, and who gets to occupy that space.

The Hill We Climb werd voorgedragen door een jonge zwarte vrouw in een gele jas en een knalrode Prada-haarband. She is part of the message. Een indrukwekkend en uitermate gestileerd optreden. De setting waarin Amanda Gorman optrad kun je natuurlijk in een vertaling niet nabootsen, maar je zou wel kunnen kiezen om dit gedicht elders op de wereld met zo veel mogelijk verbale en pamflettistische impact te brengen. En wellicht is het gedrukte woord daarvoor niet het meest aangewezen medium. Misschien willen we dit gedicht vooral hóren en zien, vertaald in onze taal en dus ook een beetje naar ons land.

Nog even terug naar de uitspraak boven. Vertalers zijn gewend aan rustig werken, je gaat – al dan niet stemmetjes brommend – op zoek naar de taal die past bij het personage of de scène, je probeert dingen uit, je doet het nóg eens over. Je doet dat onbespied en zonder publiek: acteren op papier.

Ligt er voor de vertaling en verspreiding van dit speciale gedicht met zijn symbolische lading niet een team voor de hand? Bijvoorbeeld een samenwerking tussen een goede poëzievertaler en een spoken word artiest? Bij het vertalen van toneel gaat het ook vaak zo, je werkt samen en zorgt ervoor dat je woorden door de acteurs goed gesproken kunnen worden. Poëzie vertalen is een vak apart, net zoals voordragen.

Onlangs zag ik dit filmpje van 5 minuten. Het galmende sentimentele muzikale sausje moet je maar even wegdenken. Aan het einde zegt een vrij nuchtere stem: ‘Dit is de rijkdom van Nederland, dames en heren.’ En zo is het maar net.

22-03-2021 in weblog

Over Andrea Kluitmann

Andrea Kluitmann (1966) werd geboren in Duitsland en studeerde Duitse taal- en letterkunde in Bochum en Amsterdam. Ze vertaalt romans, toneelstukken, graphic novels en filmscenario’s. Verder is ze voorzitter van Stichting VertaalVerhaal, mede-organisator van de jaarlijkse Vertalersgeluktournee en werkt ze als taaltrainer Duits voor auteurs en andere mensen uit de culturele sector. Ze geeft workshops en lezingen over spreken in het openbaar, vertalen en literatuur. Vanaf najaar 2020 schrijft ze iedere maand een column over het Vertalershuis Amsterdam.